Lezing Hannah Arendt; Durf te oordelen!/April 2014

Mijn eerste kennismaking met Hannah Arendt verliep via Hans Achterhuis, een Nederlandse filosoof. In zijn boek ‘Arbeid, een eigenaardig medicijn’ stond een klein stukje over haar. Het waren maar een paar regels.
Toch prikkelde het mijn nieuwsgierigheid. Over deze filosoof wilde ik meer weten. Ik heb haar boek ‘The Human Condition’ aangeschaft en sindsdien vergezelt Hannah Arendt mij op mijn levensweg. Tijdens de lezing voor het Humanisten Forum Alkmaar wilde ik vooral het belang van Arendt voor onze huidige tijd duidelijk maken en iets van de vonk, die zij bij mij heeft ontstoken, overdragen. Het werd een inspirerende en boeiende bijeenkomst.

Wie was Hannah Arendt?

Het leven en werk van Arendt is turbulent geweest. Zij studeerde in het Interbellum op jonge leeftijd af. Als Duitse Jodin raakte zij in de opkomst van het Nazi-regime betrokken bij een verzetbeweging. Zij schreef en verspreidde pamfletten tegen het regime. Nadat zij hiervoor in de jaren dertig was opgepakt, ontvluchtte zij in 1933 Duitsland en vestigde zich in Frankrijk. Ook in Frankrijk zette zij zich in voor de Joodse zaak. Zij hielp Joodse kinderen naar Palestina te emigreren. Aan het begin van de tweede wereldoorlog werd Arendt in een interneringskamp geplaatst. Nadat Frankrijk door Duitsland werd verslagen, was ze in staat om vrijwaringspapieren te bemachtigen. Ze vluchtte vervolgens via Spanje en Portugal naar de Verenigde Staten. Daar vestigde ze zich voorgoed. Ze werd journalist, professor aan een universiteit en schreef vele boeken, brieven en essays. Het boek over Eichmann leverde haar de meeste controverse op; de wijze waarop zij over Eichmann oordeelde werd haar niet in dank afgenomen. Ze heeft de rest van haar leven gewijd aan het begrijpen van de holocaust, totalitaire regimes en de destratreuse consequenties van mensen die als Eichmann ondoordacht oordeelden. Hannah Arendt, een politiek denker en filosoof die mij tot de dag van vandaag boeit,  intrigeert en tot zelf denken aanzet.

Menselijkheid: Amor Mundi

Voor Arendt had menselijkheid alles te maken met vriendschap. Haar opvatting van vriendschap verschilt van ons normale begrip van vriendschap. ‘Gewone’ vrienden zijn mensen waarvan je houdt, waar je in je privé leven intiem mee omgaat. Voor Arendt lag het belang van vriendschap in het ontdekken en verder ontwikkelen van je oordeel. In de gesprekken die je met deze vrienden voerden ontstond een wereld, die zij de wereld van de menselijke aangelegenheden noemde. De politieke wereld. Deze politieke wereld krijgt zijn ‘menselijke’ gezicht als vrienden erover spreken.  Haar eerste boek On totalitarianism maakte duidelijke wat er op het spel stond. Als ieder mens de verantwoordelijkheid zou nemen voor een menselijke wereld, zou dit de opkomst van een totalitair regime als het Nazisme tegen kunnen gaan. Arendt concludeerde dat de tijdens het Nazi regime de bereidheid om de wereld met andere mensen te delen, ernstig was aangetast.

Donkere tijden: publieke ruimte

Onder de invloed van de angstaanjagende terreur tijdens de tweede wereldoorlog trokken mensen zich terug in hun privé ruimte. De menselijke wereld kwam daarmee ook tot een einde. Mensen ontmoetten elkaar niet langer in de openbaarheid. Het verzet kon alleen plaatsvinden in de verborgenheid. In haar boek The Human Condition‘ beschreef Arendt hoe belangrijk het openhouden van een publieke ruimte is. Zonder een publieke ruimte kunnen mensen niet langer hun stem laten horen. De veelvuldigheid aan meningen, die een samenleving doet bloeien en haar haar menselijke gezicht geeft, sterft af. Er is niet langer sprake van een politiek domein.

Durf te oordelen!

Als mensen niet langer over hun leven, hun ervaringen en hun gemeenschappelijkheid kunnen spreken, sterft langzaam het vermogen om te oordelen af. Arendt maakt een belangrijk onderscheid tussen verschillende vormen van oordelen. Zij zet het politieke, reflectieve oordeel tegenover het deductieve oordeel.

Deductief  oordeel

• een algemene regel toepassen op een specifieke situatie
• de regel staat niet ter discussie
• komt veelvuldig voor: voor-oordelen
• ‘Dit is een roos’; we hebben een concept in ons hoofd ‘roos’, we zien een fenomeen  en noemen het roos.
• ‘Dit is een crimineel’; we hebben het oordeel dat een crimineel een slecht mens is, als we een crimineel tegenkomen hebben we daar een negatief oordeel over

Reflectief oordeel

• een nieuwe regel uit een specifieke situatie, gebeurtenis, ervaring halen
• deze nieuwe regel is voorlopig en staat elke keer weer ter discussie
• mensen vormen hun oordeelsvermogen elke keer als ze in een nieuwe situatie staan

Zelf oordelen

Na de pauze gingen we aan de slag met de gesprekswijzer Durf te oordelen>>. De deelnemers gingen enthousiast en serieus aan de slag met de kweste ‘Sluiten van bejaardenhuizen’.  allerlei eerste meningen kwamen op tafel te liggen. Het bleek zeer zinvol om op methodische wijze met elkaar het oordeel aan te scherpen. De deelnemers kwamen tot inzichten waar ze zich eerder nog niet bewust waren.  Toch bleek het reflectief oordeel niet eenvoudig. Verschillende lastige aspecten van dit vermogen kwamen naar voren:

• Ik vind het niet fijn om te oordelen, want dat is zo definitief. Arendt zou hiervan zeggen dat elk oordeel voorlopig is en elke keer weer aan de nieuwe omstandigheden getoetst behoort te worden
• Ik vind het erg lastig om het nieuwe in een situatie te ontdekken, het lijkt eerder alsof de geschiedenis zich herhaalt. Arendt zou hiervan zeggen dat elke situatie nieuw is, omdat er andere mensen bij betrokken zijn, die het waard zijn om gehoord te worden; elke positie van een persoon brengt een ander perspectief naar voren.
• Ik vind het erg plezierig om zo met elkaar in gesprek te gaan, omdat het niet oplossingsgericht is. Het lastige is dat het wel veel meer tijd kost. Arendt zou hiervan zeggen dat een reflectief oordeel met zorgvuldigheid tot stand komt en dat dat inderdaad tijd kost. 
• Het zo met elkaar in gesprek gaan over een kwestie maakt het wel erg ingewikkeld en diffuus. Er liggen nu zoveel meningen op tafel, waar ik geen touw aan vast kan knopen. Arendt zou hiervan zeggen dat de publieke ruimte inderdaad een gevoel van kwetsbaar zijn met zich meebrengt, juist dit gevoel verbindt politieke vrienden met elkaar. Het toont de pluraliteit van onze samenleving.

Eigen verantwoordelijkheid

Helaas bleek een uurtje voor de oefening met zoveel mensen te kort. Er leek zich een eindoordeel af te tekenen. Het nieuwe in de kwestie van het sluiten van bejaardenhuizen is dat mensen hun eigen verantwoordelijkheid behoren te nemen. Denk u hier zelf nog eens over na. Wat voor soort samenleving zouden we krijgen als iedereen de stelregel ‘ik ben verantwoordelijk voor mijn eigen leven’ zou gaan naleven. Zou u in zo’n samenleving willen wonen. Zo ja, waarom? Zo nee, waarom niet? Ik had het gevoel dat we er nog lang niet waren en dat we nog maar aan het begin stonden om deze kwestie te in samenspraak te doordenken.

Wilt u zelf uw reflectieve oordeel aanscherpen? Ga aan de slag met de gesprekswijzer Durf te oordelen>>.

Leestips:

• Hannah Arendt; Politiek in donkere tijden. Dit is een bundel essays die een goede eerste indruk geven van het gedachtegoed van Hannah Arendt.
• Hannah Arendt; Verantwoordelijkheid en oordeel. Dit is een bundel essays die uit twee delen bestaat. Het eerste deel bevat Arendt’s filosofie over het oordeelsvermogen, het tweede deel maakt inzichtelijk hoe Arendt zelf over specifieke situaties oordeelde
• Elisabeth Young-Bruehl; Over het belang van Hannah Arendt. In dit boek vat de schrijfster het gedachtegoed én het belang ervan voor onze huidige tijd op mooie wijze samen.

Kijktip:

• Film over Hannah Arendt over de tijd waarin ze het proces van Adolf Eichmann bijwoonde, de film is gemaakt door Margaretha von Trotta (klik hier voor de trailer>>)
• Interview door Gunter Grass

Wilt u Saskia van der Werff uitnodigen voor een lezing? Vul dan onderstaand formulier in:

Naam(verplicht)

Email(verplicht)

Lezing thema, reactie(verplicht)

Verzenden

Over Saskia van der Werff

Filosoof, creatief denker, trainer, auteur

Bekijk alle berichten van Saskia van der Werff →